Буянаагийн Ган-Очир (Ph.D)
17-18 дугаар зууны үеийн Монголчуудын оюун сэтгэлгээний түүхэнд гарч ирсэн нэгэн томоохон туурвилын нэг бол гүр дуу юм. Энэ нь буддын шашны урлахуй ухааны үндэс сууринд тулгуурлан хүний оюун, бодол бясалгалын ухааныг хөгжүүлэх чиглэлээр зохиогдон гарч ирсэн шашны дуу юм. Монголд бурхны шашин дэлгэрүүлэхийн тулд энэ дуу монголд өөрийн гэсэн монгол онцлогтой хөгжсөн бөгөөд үүнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Өндөр гэгээн Занабазар юм.
Өндөр гэгээн Занабазар нь бурхны шашны их, бага таван ухааны үндсийг сайтар эзэмшсэн хүн байсан учир бурхны шашныг монголчуудын дунд хүчтэй дэлгэрүүлж, амьдрал ахуй бүхий л зүйлд уг шашныг салшгүй нэгэн чухал үнэт зүйл болоход нь тал бүрээс нь ухаан бодлоо зарцуулж, олон чиглэлээр бүтээл туурвил бүтээж олныг уриалан дагуулж байсны нэг нь түүний “монгол гүр дуу”- ны хөгжлийн үндсийг тавьсан гавьяа юм.
ГҮР ДУУЛАЛЫН ҮҮСЭЛ…
Гүр дуулал нь манай эриний хоёр дахь мянган жилийн эхэнд энэтхэгийн газар шашны нууц тарнийн ёсны наян дөрвөн шидтэний бясалгалын дуулал болон дэлгэрч, улмаар төвдийн газар нууц тарнич нэрт шүлэгч Миларайба (1052-1135) дэлгэрүүлсэн түүхтэй. Үүнээс хойш, дөрөвдүгээр далай лам Цанъянжамц, Ромбо Галданжамц нарын гүр дууллаар уламжилж монгол нутагт бурхны шашин дэлгэрэхтэй зэрэгцээд монгол газар нутагт гүр дууны аяг эгшиг сонсогдох болсон юм. Ингэж эртний энэтхэг төвдийн утга соёлын зүгээс монголд дамжин ирж монголчуудын шашны зан үйл түүний дотор сүм хийдийн найрын дуу хөгжмийн төрөлд үлэмж дэлгэрсэн нэгэн зүйл дууны төрөл бөгөөд гүр дуут зөвхөн шашны найр наадмын үеэр дуулдаг байжээ. Судлаачид уг гүр дуу гэдэг нь хүний оюун бясалгалын хүчээр хоолойн хүрдний зангилаа тавигдан-хумигдах тухайн агшинд ая зөнгөөрөө ундран гарах бие, хэл, сэтгэл, бясалгалын дотоод эрчим хүч юм гэж тайлбарладаг.
ГҮР ГЭДЭГ НЬ…
Гүр гэдэг нь нийт 14-15 төрөл зүйлийн салаа утгатай үг хэдий ч судлаачид голдуу Гүрү-гэдэг нь эртний энэтхэгээр (деванагари ), санскритээр “багш”, “эзэн”, задлан үзвээс “гү”- харанхуй, “рү”- гэгээ, багш шавийн ёсоор, дууллын магтаал шүлгээр дамжуулан хүний оюуныг гэгээрүүлэх гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Мөн Санскритаар “гити”, төвдөөр “гүр” хүзүү хоолой, хоолойн чимэг, хоолойгоор унших гэх утгаас эхлэн цааш улам нарийсан дуулах аялгуу, аялгуучилсан шашны дуу, сүлд дуу гэж тайлбарласан байх бөгөөд монголоор “дуулал” гэсэн утгаар төвд, монгол зохиолын толь бичигт тэмдэглэгдсэн байна.
АНХНЫ МОНГОЛ ГҮР ДУУ ба МАХГАЛЫН МАГТААЛ…
Судлаачид 1992 оны 9 сард хуучны Сайн ноён хан аймаг, одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг чин сүжигт номун хан хутагтын хүрээ хийдэд судалгааны ажил хийж байхдаа тухайн аймгийн орон нутаг судлах музейд ажиллаж байсан Лувсан-Ишийн Чинбатаас нэгэн гүр дууны дэвтэр олсон байдаг. Уг дэвтрийн хамгийн эхний хуудсанд нэгэн сонирхолтой баримт тэмдэглэгдсэн нь: “…Өндөр гэгээнтэн дөчин дөрвөн сүүдэр дээрээ Махагала тэргүүлэхүй дэлгэрэхээс балин бүтээхийг өөрийн хүрээний хувраг лугаа тарнийн дуу тасрал үгүй 21 хоног урьж бүтээхийн энэ үед зургаан гарт Махагалад хэтэрхий сүжиг төрмүй хэмээн айлдаж “Махагалын залбирал” нэгнийг шүлэглэчихүй” хэмээжээ. Энэ мэдээнээс бид нэгэн чухал таамаг дэвшүүлж болох юм. Энэ нь, судлаачид хэдийгээр энэ ганц сурвалжийн мэдээн дээр тулгуурлан монголд гүр дууг монгол хүн монгол онцлогтой зохиосон анхны их хүмүүн нь Өндөр гэгээн Занабазар гэж баттай хэлж чадахгүй байгаа ч одоо бидэнд мэдэгдэж байгаагаар хамгийн эртдээ монгол нутагт зохиогдсон гүр дуу бол “Махагалын залбирал” мөн гэж үзэж болохоор байна.
Учир нь, Өндөр гэгээн Занабазар бол тухайн үед халхын шашны тэргүүн байсан төдийгүй буддын шашны Далай лам, Банчин-Эрдэнэ, Жанжаа хутагт, Живзундамба гэсэн 4 том хутагтын нэг буюу буддын шашны ноён оргилуудын нэг яалтгүй мөн байсан учир энгийн ард олноос эхлээд хутагт хувилгаадууд бүгд түүнийг дээдлэн шүтдэг байсан юм. Тиймийн тул, тэрээр бурхны шашны их, бага таван ухаанаар бүтсэн аливаа зан үйл, номлол, бүтээл бүгдийг анх монгол нутагтаа нэвтрүүлж, түүний олон шавь нар нь түгээн дэлгэрүүлж байсан юм.
ГЭГЭЭНТЭЙ ЛУВСАННОРОВШАРАВ…
Тухайлбал, Өндөр гэгээний шавь Чин Сүжигт номун хан юм. “Чин сүжигт номун хан” өргөмжлөлт гэгээнтэн Лувсанноровшарав (1701-1768) нь буддын шашны хөгжимт утга зохиолын дуун урлахуйн гүн ухаан, түүний гүн увдисын мөн чанарыг шашин сүм хийдийн дуу хөгжмийн уран бүтээл, түүний монгол хувилбарт тэмдэглэл, ая шүлэг сэтгэлгээ бясалгалын нийлэг зангилаагаар нүүдэлч монголчуудын ахуй сэтгэлгээний өвөрмөц онцлогийг тусган гаргахыг эрмэлзсэн дуун урлах ухааны нэрт төлөөлөгч юм.
Номун хан Лувсанноровшарав нь хуучны Сайн ноён хан аймаг, одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг болох тухайн үедээ “Чин сүжигт номун ханы хүрээ хийд” хэмээн алдаршиж байсан, Халхын засаг Шаарын хошуунд Энх Амгалангийн 40 он буюу 1701 онд төржээ. Тэрээр бага наснаас лам болж шарын шажны ном номлолд нилээд сайн мэргэшсэн учир Өндөр гэгээн Жавзундамба хутагт түүнд “Эрдэнэ ноён цорж” хэмээх цол, хэргэмээр шагнаж хутагт хувилгаадын зэргэд оруулсан байна”.
Ийнхүү, Номун хан Лувсанноровшарав нь Өндөр гэгээнээс цол, хэргэм авч байсан шавь нь бөгөөд дээрх гүр дуу тэмдэглэсэн дэвтэрийг судлаачид түүнийг зохиосон гэж үздэг. Тиймээс тэрээр өөрийн бүтээсэн гүр дууны дэвтрийнхээ хамгийн эхэнд багшийнхаа буюу Өндөр гэгээн Занабазар зохиосон “Махагалын залбирал” хэмээх гүр дууг тэмдэглэж үлдээсэн байна.
МАХАГАЛЫН ЗАЛБИРАЛ…
Махагалын залбирал дуу бол шашны номын бурхадын магтаал дууны төрөлд багтдаг. Уг дуу нь нийт 89 мөр шүлгээс бүтжээ. Дуу эхлэхдээ:
“Зээ, арван зүгийн бурхадын
Зээ, асрахуй нигүүлсэхүй сэтгэлтэй лээ
Зээ ай дуу зээ хи
Нэгэн хамт чуулагсан
Зээ, аяа хоншимбодисадва
Зээ, айдуу зээ хи
Асарахуйлаа
Зээ ай дуу зээ хи
Хүрдэн орчуулагч зээ
Мянган хаан ла
Зээ ай дуу зээ хи
Галавыг тэтгэгч зээ
Мянган бурхан нүдтэй лээ
Зээ ай дуу зээ хи….” гэж мөр шүлэг эхлэнэ.
Судлаачид уг дууны мөр бүрийн хооронд “Зээ ай дуу зээ хи” гэсэн уртасгал мөрүүд бичигдсэн байгаа явдал бол уг дууны аялгуу урт байсан учраас тэрхүү уртлаг аялгуунд шүлгийн хэмнэлийг тохируулах шаардлага урган гарсан буюу аялга үгийн мөр нэмж дуулсан нь “Холбоос ая” үүсгэх үндсэн нөхцөл болсон гэж үздэг. Үүнд нэмж хэлэхэд Өндөр гэгээн Занабазар уг дууг бүтээхдээ дууны хувьд нилээд урт аялгуу татаж дуулдаг болгосон нь магадгүй монголчуудын уламжлалт уртын дуутай ижил болгож, хөг аяыг монголжуулсан байна гэж үзэж болохоор байна.
ӨНДӨР ГЭГЭЭНИЙ НОТА…
Махагалын залбирал дууны шүлгийн агуулга бол бүхэлдээ бурхадыг магтан дуулсан, мял гүрийн магтаал дууны шүлэглэлтэй юм.
Мөн энд нэг сонирхолтой зүйл дурдахад, энэхүү “Гүр дууны бичиг” хэмээх дэвтэрт “Махагалын залбирал” дууны дан шүлэгнээс гадна, түүний араас нь уг дууны нота буюу шашны хэллэгээр бол дуунд аяыг тэмдэглэх “Ян — ег”, “Дан —ег” “Рол—ег” нотыг нь тэмдэглэсэн байна. Энэ бол Өндөр гэгээн Занабазар нь өрнө дахины хөгжмийн нэршлээр “нота” гэгдэх монгол хөгжмийн эгшгийн бичгийг анх үндэслэсэн хүн гэдгийг нотолж байгаа юм. Хожмоо монголын сүм хийдийн уншлагын ая данг тэмдэглэсэн эгшигийн бичиг нь үүнээс үүсэлтэй гэж үздэг.
ӨНДӨР ГЭГЭЭНИЙ ЗОХИОСОН ГҮР ДУУНУУД…
Өндөр гэгээн Занабазар “Махагалын залбирал” дуунаас гадна бас хэд хэдэн гүр дуу зохиосон тухай сурвалжийн мэдээ байна. Тухайбал, “Гүр дууны бичиг”-т тэмдэглэснээр:
“19. 29 б талд “Цаст уулын арслан”.
“Бас 43 сүүдэр дээрээ Жавзандамба хутагтын гэгээнтэн Эрдэнэзууд залж ирснээ Ламын гэгээнтэн бээр бараалхаж мөргөөд, тэндээс хөлөглөж ирэхийн замд, “ Цаст уулын арслан” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ.
Мөн “…20. 31 б талд “Номын чанар”. “Бас 47 сүүдэр дээрээ эмгэн Билэгт Ахай засгийн хошуунд нэгэн цагт гамшиг өвчин тохиолдож наяад хүн муужирч, зарим нь сэхэрч, дэмий донгодож, зарим нь үхэдхийж эс сэхээрэхүй болсон учир Гэгээнтэнд айлдаж Хоёр удаа Махагалын үүднээс, эрх хийгээд дэлгэрэхүй, гал мандал нэгэн мянга үйлдэж, өвчин зовлонг арилган амирлуулаад үүдсэн бүгдийг номын чанарт мэдэх хэрэгтэй хэмээн засагтан дор сургааль зарлиг хайрлаж “Номын чанар” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ. Эдгээр сурвалжийн мэдээнээс харахад Өндөр гэгээн хамгийн багадаа 3 гүр дууг зохиосон болох нь нотлогдож байна.
ӨНДӨР ГЭГЭЭНИЙ ГҮР ДУУГ ЗАЛГАМЖЛАГЧИД…
Ийнхүү Өндөр гэгээн Занабазар монгол нутагт “монгол гүр дуу”-г хөгжүүлснээр монгол орон даяар энэхүү дуу эгшиглэн, улам төрөл зүйл нь хөгжсөөр өнөө цагтай золгожээ. Түүнийг залгамжлаад, Монголын газар Чин Сүжигт Номун Хан Лувсанноровшэйравын дараа, дараагийн дүрүүдийн зохиосон гүр дуулал, говийн ноён хутагт Данзанравжаа наян зургаан эхт гүр дуугаар залгамжлан монгол уламжлал нь хөгжиж ирсэн юм.
“ЖОТЛАЙН СУРГУУЛИЙН” ЗАЛГАМЖ ДАНЗАНРАВЖАА…
Өндөр гэгээн “Махагалын залбирал” хэмээх гүр дуу зохиосноор халх монгол нутагт Махагалын шүтээн ихэд түгэн дэлгэрч түүний шавь нар, шавь нарын шавь нар гэх мэт бурхны шашны томоохон лам хуврагууд өөрийн оюуны уран бүтээлүүддээ дурдсан нь цөөнгүй бий. Тухайлбал , алдарт “Саран хөхөө” дуулалт жүжгийг зохиосон Говийн ноён нутагт Данзан Равжаагийн уран бүтээлд энэхүү Өндөр гэгээний шүтээн Махагалын шүтээний талаар хэд хэд дурдан тэмдэглэсэн байдаг. Түүний Махагалд залбирсан нэгэн бүтээлд:
“Эцэг Богд Махагал
Элдэв Сайны бэлэг
Энэ Махагалын жанлав мөн
Итгэл Махагал Богд лам Махагал минь
Хэтэрхий аврал бүгдийн
Хилэн дүрт Богд их харыгаа
Аврал бүгдийн хураангуй
Ачит Махагал
Аюулт сансраас аврагч
Аймшиг дүрст Махагал
Итгэлт лам Гомбыгоо
Эгээрэн горьдон залбирна…” хэмээн шүлэглэн магтжээ. Үүнд Равжаа өөрийн шүтээн Махагалыг магтан шүлэглэхээс гадна Богд лам гэж Өндөр гэгээнийг дээдлэн бичсэн юм. Тэрээр Махагалын ид хүчээр эрдэм чадлыг магтан дуулсан бадаг олон байгаа нь санамсаргүй зүйл биш юм. Тийм ч учраас Данзан Равжаа нь Өндөр гэгээний үзэл санаа, утга агуулгыг бишрэн хүндэтгэж өөрийн олон уран бүтээлд шингээж шигтгэн уламжилж байсныг түүний олон бүтээлээс төвөггүйхэн харж болно.
Мөн түүний бас нэгэн шүлэгт Анхдугаар Богд Живзундамба хутагтаас эхлээд түүний дараа дараагийн дүр монголчуудын шашин номын эзэн байх ёстой гэсэн санааг өөрийн “Замбутивийн нар” хэмээх шүлэгтээ ийнхүү тэмдэглэсэн байдаг. Үүнд:
“Замбуутивийн нар нь
Жавзандамбын гэгээн бий
Зандан хөх үнэр нь
Дэлхий дүүрээд тунална
Тайга нь өндөр ууланд
Тахиа цувуу цуглана
Таниа нь үгүй түвдээс
Энд бид залав
Илтийн голын дэнжинд
Өнгийн цувуу цуглана
Элэг буруу түвдээс
Энд бид залав…” гэжээ.
Өндөр гэгээний үйл хэргийг Данзан Равжаа уламжлаад, энэхүү амжлалыг хожмын шашин номын мэргэд ч түгээн дэлгэрүүлсээр байсан юм. Тухайлбал, Богдын хүрээний нэгэн шүлэгч Равжаад зориулж зохиосон “Говийн ноён хутагт Равжаа” гэдэг шүлэгтээ:
“Дарнатын гэгээнтэй
Далан таван махгал
Тахгалын шүтээнтэй
Манзуширийн рашаантай
Манай гэгээн лам
Говь ноён хутагт ….” хэмээн шүлэглэсэн байна.
ГҮР ДУУНЫ ДЭЛГЭРЭЛТ…
Өндөр гэгээний амьд ахуйгаас эхлээд гүр дуу монгол орны газар орон бүрт өөр өөрийн онцлогтойгоор дэлгэрч, бараг томоохон сүм хийд бүр гүр дуу зохион дуулах болжээ. Тухайлбал, анхны хутагт Лувсанноровшийраваас эхлэн хоёр, гуравдугаар дүр хүртэл шашнаа өндөрт мандуулахыг эрхэм болгож байсан төдийгүй дуу хөгжмийг зохиох, сонирхох өвөрмөц уламжлалтай ажээ. Өөр аль ч хошуу шавьд дуулагддаггүй байсан гүрийн жаран дөрвөн (далан долоон) дуутай байсан бөгөөд, тус шавийн лам нар хүмүүс (Баянхонгор аймгийн Галуут, Заг, Жаргалант), монгол бичиг, төвд үсгээр хуулан авч шавь нийтийн хүндэтгэл бүхий найр наадамд дуулагддаг өвөрмөц ая эгшигтэй гүрийн жаран дөрвөн дуу гэж алдаршсан боловч нэр хөөн үзэхэд дал гаруй дууны сан цогцолсон байжээ. Мөн, уг Чин сүжигт номун ханы хийдэд зун цагт айраг цэгээ дэлгэрсэн үед, монгол зан үйлийн найрын дэгээс оруулж, хурлын уншлагын дараагаар тахилга, даллагын болон найрын үед гүр дууг их бага түрлэгээр дуулдаг байжээ.
ГҮР ТӨРИЙН НАЙР, ХУРАЛ НОМ, АЖ БАЙДЛЫН ДУУ БОЛЖ ДЭЛГЭРСЭН НЬ…
Мөн Монголчууд гүр дууг зөвхөн бурхны шашны хурал номын үеэр бус монголчуудын уламжлалт баяр наадмын үеэр ч эгшиглүүлдэг байжээ. Тухайлбал, Гүрийн жаран дөрвөн дуунд Гомбо, Чойжил, Лхам, Намсрай гэх мэт есөн догшид бурхан болон бусад дээд тэнгэрт зориулсан ая дуу олонх нь бөгөөд дотроо төрийн найр наадмын, хурал номын, аж байдлын гэсэн зориулалт бүхий байсан юм. Гүр дуунд “Гадаад их далай”, “Эрдэнэ галбираасан мод”, “Холч морь”, ‘”Өндөр хангайн буга”, “Шавар байшин” зэрэг эртний уянгын атлаа гүн утгат өнгө аяс бүхий дуу олон буй.
ГҮР ДУУ ДУУЛАГДАХ ДЭГ…
Ном уншлагын үед бурхдад зориулсан залбиралууд, олон хошуу шавийг хамарсан даншиг мандал өргөх шавийн найр наадамд хүрээний гол шүтээн Гомбо бурханд зориулан ‘Гомбо”, “Махагалын залбирал” — аар эхлэн “Их хуурын магнаг”, “Ханасан сэтгэл”, “Баярласан сэтгэл” дуунуудаар түрж “Хөхөө шувуу” дуугаар жаргаана. Үндэсний бөхийн барилдаан эхлэн гарахад “Найман арслан” үзүүрийн хоёр бөх гарч ирэхэд “Цаст уулын арслан”, “Аюулгүй арслан” зэрэг хоёр өөр үгтэй нэг аятай төр дууг, хурдан морь гарахад “Холч морь” барианд ирэхэд “Түмэн эх” дууг, идээ будаа хуваахад Намсрай, Цагаан Дарь эхийн залбиралыг тус тус дуулдаг журамтай байжээ.
МОНГОЛЫН АНХНЫ ДУУНЫ СУРГУУЛЬ “ЖОТЛОЙН СУРГУУЛЬ”
Өндөр гэгээнээс эхлэлтэй Монгол оронд, монгол ахуйд амьдарч асан буддын шашны авъяас билэг төгөлдөр, сонгодог боловсролтой гэгээнтэн, мэргэд, хувилгаад нь гүр дууг буддын шашинт сүм хийдийн номын найрт зориулан зохион туурвих болсон нь гүр дууны дуулах урлал, аялгуу хэмнэл, шүлэг айзам, дуун хэмнэлийн хэм хэмжээг тэмдэглэх аялгууны нэрс, дуун аялгууг тэмдэглэх ноот бичиг, хөгжимдөх онцлог, найрал дууны “Жотлойн сургууль” гэх дуун урлалын бие даасан төрөл зүйлийг зохион туурвиж бүхэл бүтэн дуун урлахуйн дэг сургуулийг бүтээсэн нь бидний үе хүртэл уламжлагдан ирсэн нь гайхамшиг юм.
Монголчууд энэтхэг төвдийн уламжлалт бурхны ном сургаал, бодол бясалгалын дуу хөгжмийг тэр чигээр нь хуулбарлан авч байгаагүй бөгөөд энэтхэг төвдийн соёл уламжлал дээр монгол газар, монгол ахуйд, монголын онцлогийг тусган монгол ухаанаар баяжуулан боловсруулж “монгол гүр дуу”-г бий болгожээ. Ингэж өөрийн онцлог бүхий шашны дуу хөгжимтэй болоход Өндөр гэгээний тавьсан үндэс суурь, үзэл санаа, оруулсан хувь нэмэр нь тун их гавьяатай юм. Өндөр гэгээн өөрөө бурхны шашны их, бага таван ухаанд төгс нэвтэрсэн хүн тул дорно дахины уламжлалт дуун ухаан, урлах ухаан, гүн ухаан, дотоодухааны холбоо залгаан дээр тайлбарлагдаж танигдах гүн нарийн зүйл болох уг гүр дууг монгол нутагтаа хөгжүүлжээ.
Ашигласан материал :
1. Л.Хүрэлбаатар Монголын найман богд УБ.,2010 он
2. Ш.Бира нар Өндөр гэгээний намтарууд оршвой УБ.,1995
3. Л.Хүрэлбаатар Өндөр гэгээний намтар УБ.,2009
4. Өндөр гэгээн Занабазар эрдэм шинжилгээний бичиг УБ.,1998 он
5. Өндөр гэгээн Занабазар амьдрал, өв, УБ., 2015 он
6. Богд гэгээний сургаал оршвой
7. П.Хорлоо Өндөр гэгээний өлзий хутаг УБ.,1995
8. Д.Төмөртогоо Өндөр гэгээний намтарын он дараалсан лавламж Анхдугаар Богдын Мэлмий гийсний 380 жилийн ойд УБ.,2015 он
9. Л.Эрдэнэчимэг Монгол гүр дууны эгшиглэнгийн увдис УБ.,2001 он
10. Л.Эрдэнэчимэг Монгол гүр дуу III УБ.,2015 он
11. Л.Эрдэнэчимэг Монгол гүр дуу IV УБ.,2015 он
12. Монгол гүр дууны бичиг УБ.,1995 он
13. Н.Нарангэрэл Чин сүжигт номун ханы өв, соёл УБ.,2011 он
14. Их Богдын эгшиглэн УБ.,2012 он
2025.02.20
